1989 is een roerig jaar in de geschiedenis, ondermeer uitmondend in de val van de Muur en het communistische Oostblok. Op 4 juni 2019 is het 30 jaar geleden dat de Chinese regering de studentenprotesten in haar land keihard neersloeg. Mijn persoonlijke levensloop raakt op dat moment vervlochten met deze Grotere Geschiedenis. Een relaas.
In het voorjaar van 1989 ben ik druk bezig met het voltooien van mijn studie Geschiedenis alsmede mijn doctoraalscriptie. Rond die tijd krijg ik van het Nederlandse Ministerie van Onderwijs en de faculteit Sinologie van de Universiteit van Leiden te horen dat mijn aanvraag voor een studiebeurs is gehonoreerd: in augustus zal ik met zo’n 25 andere Nederlandse studenten naar China worden afgevaardigd om aldaar de Chinese taal beter onder de knie te krijgen.
China ondergaat sinds aanvang jaren ’80 een opmerkelijke transformatie. De gesloten communistische Volksrepubliek opent onder leiding van Deng Xiaoping de deuren naar het Westen en begint te experimenteren met kapitalistische beleidsvormen. De economische hervormingen resulteren in welvaartsgroei, maar veroorzaken tevens sociale onrust. Mid-jaren ’80 zijn er al her en der protesten op het platteland en in sommige steden, waar een gedeelte van de bevolking zijn onvrede uit over de toenemende corruptie, de ongelijke welvaartsverdeling en absentie van politieke vrijheden. Maar de communistische partij lijkt in staat deze onvrede in de kiem te smoren en de sociale stabiliteit te waarborgen.
Voor foto’s en verslagen van de 1989 demonstraties, zie bijv. https://foreignpolicy.com/2015/06/04/china-tiananmen-beijing-protest-martial/ en https://finanz.dk/the-june-4-tiananmen-square-massacre-five-truths-that-still-arent-widely-known/ en https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-05-31/how-tanks-on-tiananmen-square-defined-china-s-model
In het pre-CNN-, internet en mobiele telefoon tijdperk is het voor een buitenstaander moeilijk om de ontwikkelingen in China op de voet volgen. China is niet of nauwelijks op het NOS journaal in die dagen. In April 1989 culmineert de allang broeiende onvrede vrij onverwacht in massale studentenprotesten, eerst in Beijing, daarna elders in het land. Ook andere bevolkingsgroepen sluiten zich bij de demonstraties aan. Mede onder invloed van de glasnost in Rusland eisen de demonstranten grotere politieke vrijheden en meer economische gelijkheid. Ondertussen woedt er een verbeten machtsstrijd tussen hervormingsgezinden en conservatieven in de Chinese communistische partij.
Via BBC World News radio probeer ik mij op de hoogte te houden van de gebeurtenissen in China. Mid mei 1989 bereiken de demonstraties hun hoogtepunt, er zijn meer dan een miljoen mensen in Beijing op de been op en rond het plein van de Hemelse Vrede. Er wordt zelfs melding gemaakt van een mogelijk compromis tussen overheid en demonstranten, doch een akkoord blijft uit. Aan het begin van juni laaien de protesten weer op en verzamelen zich meer en meer demonstranten en medestanders op het plein uit onvrede over de starre houding van de CCP. Een aantal studentenleiders gaat over tot een hongerstaking om hun uiteenlopende eisen kracht bij te zetten.
Eerder datzelfde voorjaar besluit ik samen met 3 vrinden om op zaterdagavond 3 juni ons afstudeerfeest te houden. Het zal tevens een soort afscheidsfeest moeten zijn voor mijn vertrek naar China. Op die zaterdag 3 juni wordt door de communistische partijleiding in Beijing het sein gegeven om het plein “schoon te vegen” en de demonstraties in Beijing en elders in het land met harde hand de kop in te slaan. De militaire acties starten al op 3 juni s’avonds laat Chinese lokale tijd aan de rand van Beijing, maar dringen pas werkelijk tot de Westerse media door wanneer de Chinese tanks richting het centrum en het volle plein optrekken. Chinese soldaten schieten met scherp op de menigte. Oprukkende tanks rijden over fietsers en voetgangers in de straten rondom Tiananmen. Het plein wordt vervolgens in de loop van de ochtend van 4 juni 1989 lokale Chinese tijd volledig “schoongemaakt”.
Dit tragische nieuws dringt ook langzaam tot mij door tijdens ons afstudeerfeest op dezelfde zaterdagavond/nacht. De daadwerkelijke omvang van dit Chinese onheil is dan nog niet bekend. Het samenvallen van mijn feest met deze tragedie kan haast niet bizarder: terwijl ik in alle vrijheid en vrolijkheid mijn afstudeer- annex afscheidsfeest aan het vieren ben, wordt aldaar precies op datzelfde moment een vreedzaam protest geleid door studenten van mijn leeftijd met extreem geweld neergeslagen.
foto: © persoonlijk bezit E.R.
Ik word laat op de ochtend van 4 juni met een behoorlijke kater wakker. Ik floep de TV aan: Tony Saich, hoogleraar aan de Chinese faculteit te Leiden en mijn scriptiebegeleider, is op TV bij het programma “Het Capitool”. Hij becommentarieert de beschikbare beelden en foto’s, ik zie voor het eerst plaatjes van de chaos op het plein en van bebloede studenten die op fietskarren worden weggevoerd. Huiveringwekkend. Ik besef tegelijk dat mijn trip naar China wel eens op de tocht zou kunnen komen te staan. Dubbele kater. 4 Juni 1989 wordt een dag om nooit te vergeten.
In de daaropvolgende dagen, weken en maanden bereiken ons in het Westen langzaam wat meer details en beelden over het Chinese regeringsgeweld en de repressie. Niet alleen in Beijing maar ook in andere grote steden zijn de protesten met veel wapengekletter onderdrukt. Niemand weet hoeveel doden er zijn gevallen, schattingen lopen uiteen van enkele honderden tot duizenden. Anno 2019 weten we het trouwens nog steeds niet. In Europa verschuift echter vanaf augustus 1989 de belangstelling al ras naar de dramatische gebeurtenissen in Oost-Europa, zeker nadat de Berlijnse muur komt te vallen.
Nederland en de EG/EU beraden zich in de zomer van 1989 op stappen tegen China. De voorbije 5 jaar zijn de Nederlandse handelsbetrekkingen met Beijing enorm verbeterd, optimisme kenmerkt tot dan toe de wederzijdse relaties. De Westerse wereld is verrast door het geweld waarmee de vreedzame protesten worden teneergeslagen en het hervormingsproces abrupt wordt beëindigd. Het Westen kan het Chinese overheidsoptreden niet ongestraft laten passeren, al willen regeringen en bedrijven hun zakelijke belangen in de Volksrepubliek niet teveel op het spel zetten, ook vanuit geopolitieke overwegingen.
De EU kondigt sancties af die met name een militair embargo en uitstel van leningen en geplande samenwerkingsprojecten behelsen. Rond juli 1989 bevriest Nederland de diplomatieke betrekkingen en stopt alle culturele uitwisselingen met China, ook omdat het vreest de veiligheid van haar onderdanen niet te kunnen waarborgen. Nederlandse studenten kunnen niet langer naar China afreizen. Mijn één-jarige studiereis naar Beijing moet tot nader bericht in de ijskast worden gezet. Toch blijkt al spoedig dat de EU en ook Nederland graag de economische betrekkingen willen handhaven. Tevens woedt er in Den Haag een debat of het wel verstandig is om de Chinese universiteiten te isoleren omdat juist daar de protesten en roep om meer democratie hun wortels hebben.
Het duurt vervolgens tot maart 1990 alvorens in Den-Haag het licht op groen wordt gezet: de culturele uitwisselingen met China mogen worden hervat. De lichting studenten die in 1989 niet heeft kunnen gaan krijgt een voorrangspositie. Ik meld me direct weer aan. De meeste economische betrekkingen zijn inmiddels in stilte hervat. Uiteindelijk worden in Oktober 1990 door de EU alle sancties behalve het wapenembargo opgeheven. Ikzelf zit dan al lang en breed in Beijing (zie bijv. mijn stukje de Velvet Underground in China en Noord-Korea, link beneden), waar de spanning nog te snijden is en een beklemmende sfeer hangt…daarover meer in komende posts….
