foto: Stef Blok Minister van BuZa © copyright rijksoverheid, ministerie van BuZa
29 Augustus 2020_Afgelopen week werden we verrast door een bliksembezoek van de Chinese Minister van Buitenlandse Zaken, Wang Yi, aan Den-Haag als onderdeel van zijn toer langs verschillende Europese steden, waaronder Rome, Parijs en Berlijn. De Tweede Kamer werd pas op het allerlaatste moment ingelicht over de ontmoeting, die op een geheime lokatie plaatsvond.
Van wie is het initiatief tot een ontmoeting uitgegaan? Vanwaar de geheimhouding? Duidelijk is het niet. Wat is er precies besproken? Ook niet geheel helder. Het is echter veelzeggend dat premier Rutte en Blok hebben ingestemd met of hebben aangestuurd op deze geheimhouding alsmede besloten/aanvaardden om de Nederlandse media de mogelijkheid tot een persconferentie na afloop van de meeting te onthouden. Het geeft aan hoe gevoelig de relatie met China is geworden en hoe bang Rutte en Blok zijn om Beijing en zichzelf en plein public aan kritische vragen (of demonstraties?) bloot te stellen. Ik heb in dit blog er al meermaals op gewezen hoe het kabinet Rutte regelmatig een kritisch, publiek debat over de relatie met China uit de weg lijkt te willen gaan.
Doel van de geheime ontmoeting
Wat was het oogmerk van de ontmoeting? Ze had verscheidene doelen, mag je aannemen.
Nu de China droom uiteen aan het vallen is ( zie ook https://www.mijngroeve.nl/nl/geschiedenis/de-uiteenspatting-van-de-china-droom/), pogen ministers van beide landen wanhopig de schade te beperken. Het is aannemelijk dat Nederland, na Duitsland de grootste handelspartner van China binnen Europa, het geplande Chinees-Europese investeringsakkoord overeind wil houden en dat Wang Yi daarop heeft willen inspelen. De Chinese minister zal hebben getracht het kwaad dat Xi Jinping’s China First beleid heeft teweeggebracht te verzachten.
De invoering van de nieuwe Veiligheidswet in Hongkong is voor vele Europese parlementariers de druppel gebleken die de emmer heeft doen overlopen. De anti-China stemming groeit gestaag. Maar China is hoogstwaarschijnlijk nog sterk geinteresseerd in de voltooiing van het investeringsakkoord, zeker nu de relatie met Amerika op de klippen is gelopen. Die boodschap zal Wang Yi hebben willen overbrengen, in de hoop dat Blok haar zal doorgeven aan zijn Europese collegae. In de groeiende confrontatie met de VS beschouwt Beijing Europa nog steeds als een strategische partner, die uit het Amerikaanse, anti-China kamp dient te worden gehouden.
Wang Yi zal door Blok zijn aangesproken op de Hongkong kwestie. De Nederlandse minister zal tevens zijn zorgen hebben geuit over de voortdurende Chinese schendingen van de mensenrechten in Xinjiang en Tibet. Zijn Chinese collega zal het belang van multilateralisme, vrijhandel en de internationale samenwerking ter bestrijding van Corona en de klimaatcrisis wederom hebben benadrukt. En dat Hongkong en Taiwan als interne Chinese kwesties dienen te worden gezien, vallend onder Chinese soevereiniteit. Wang Yi zal Blok ook op het hart hebben gedrukt dat Huawei een eerlijke kans verdient in het Nederlandse 5G netwerk en dat Nederland zich niet moet laten beinvloeden door de VS in zijn besluit m.b.t. de exportvergunningen voor ASML’s meest gevanceerde apparatuur. China, zal Wang hebben gezegd, biedt Nederland nog volop mogelijkheden voor samenwerking op gebieden als technologie, landbouw, horticultuur en scheepsbouw.
De vraag is natuurlijk of en welke (Nederlandse en Europese) handelingen/acties zullen volgen in de nasleep van dit bliksembezoek. Zal op Europees niveau de prioriteit gegeven worden aan het veiligstellen van het investeringsakkoord of het weerstand bieden aan Xi Jinping’s agressieve (buitenlandse) beleid door bijvoorbeeld het afkondigen van sancties tegen bepaalde personen/instellingen/bedrijven in Hongkong of China of het opleggen van beperkingen in de uitvoer van gevoelige technologie en know-how naar China, zoals reeds door de VS gedaan? Of zal men op een of andere manier carrot en stick weten te verenigen in een nieuwe Europese China strategie, waarbij een neutrale positie in het conflict tussen de 2 grootmachten zal blijven worden aangehangen en nagestreefd?
Onbehagen in de Tweede Kamer
Het kabinet Rutte en ook Europese leiders als Merkel en Macron hebben echter te maken met een politieke stemming in hun respectievelijke parlementen die onvergelijkbaar is met enkele jaren geleden. Sommige parlementariers betwijfelen zelfs de wijsheid van een investeringsakkoord in het huidige gespannen internationale klimaat. Werden bijvoorbeeld voorheen Beijing en het behoedzame, door business first gedreven, China-beleid van Rutte, iedere keer het voordeel van de twijfel gegund, inmiddels kijkt vrijwel de gehele Tweede Kamer uiterst kritisch naar de ontwikkelingen in de VRC en het beleid vanuit Den-Haag. China is in de Kamer onder het vergrootglas komen te liggen, zoals deze site vorig jaar al voorspelde. En het lijkt om meer te gaan dan alleen maar lawaai voor de bühne.
Het onaangekondigde, bliksembezoek heeft geleid tot een spervuur aan vragen aan Blok. Ik doe even een greep: de Kamer is ongerust of Den-Haag voor het bezoek wel de Nederlandse stellingname op Europees niveau heeft afgestemd. Een andere vraag aan de minister: “Deelt u de mening dat deze gang van zaken (= het geheimhouden van het bezoek) in de weg staat van het recht van de Tweede Kamer, Nederlandse journalisten, organisaties en het publiek om zich van tevoren grondig te informeren over dit bezoek, en om de gelegenheid aan te grijpen het debat over de relaties tussen Nederland en China aan te gaan?” Of: “Heeft u dhr. Wang Yi laten weten dat de Nederlandse overheid er niet van gediend is dat Chinese overheidsfunctionarissen Oeigoeren in Nederland bedreigen, intimideren en chanteren? Welke afspraken zijn hierover gemaakt?”
Of: “Heeft u met de Chinese Minister gesproken over de mensenrechtenschendingen in Tibet? Heeft u de Chinese Minister gevraagd de Panchen Lama, één van Tibets belangrijkste boeddhistische leiders, vrij te laten? Heeft u de Chinese Minister te kennen gegeven dat zolang bovengenoemde grove mensenrechtenschendingen plaatsvinden in China van verdere samenwerking tussen Nederland en China geen sprake kan zijn?” En een laatste: “Heeft u dhr. Wang Yi duidelijk gemaakt dat Nederland graag ziet dat Taiwan een waarnemersstatus wordt toegekend bij de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)?”
UVA/VU slim bezig?
Ook over het omstreden Huawei blijft het kabinet met vragen overspoeld worden. Een dag voor het bezoek van Wang Yi werd bekend dat de twee universiteiten van Amsterdam een samenwerkingverband met de Chinese telecomgigant zijn aangegaan. Huawei zal een onderzoek naar een nieuwe zoekmachine gebaseerd op kunstmatige intelligentie financieren met 3.5miljoen euro. Het door UVA/VU op te zetten Dreamslab zal over een periode van vier jaar onderzoek verrichten naar een zoekmachine die op intelligente wijze resultaten van zoekopdrachten gelijktijdig en in meerdere talen kan uitvoeren, resulterend in grotere doelmatigheid en effectiviteit bij het zoeken. De zoekmachine zal ook zelflerend zijn, zal m.a.w. uit de kontekst van eerdere zoekopdrachten van de gebruiker, zelf nieuwe ter zake doende vragen kunnen genereren die de gebruiker erg van pas kunnen komen.
Klink allemaal relatief onschuldig, maar de Tweede Kamer is er niet gerust op: ik doe weer een greep uit een aantal vragen van de afgelopen dagen waarop de Ministers van van Buitenlandse Zaken, van Binnenlandse Zaken, van Justitie en Veiligheid alsmede de Staatssecratis van Economische Zaken hun antwoorden nog schuldig zijn: “Kunt u toelichten waarom Huawei, onder andere op voorspraak van de inlichtingendiensten, deels geweerd wordt bij de kritieke infrastructuur rond 5G in Nederland maar niet in samenwerking met universiteiten zoals de Universiteit van Amsterdam en de Vrije Universiteit?” Of “Blijven de Nederlandse inlichtingendiensten toezien of er tijdens het samenwerkingstraject geen ongewenste kennisuitwisseling plaatsvindt, waarmee het veiligheidsbelang of het strategische belang van Nederland of onze NAVO-partners wordt geschaad? Zo nee, waarom niet? Bent u bereid om een dergelijk permanent toezichtmechanisme alsnog te introduceren?”
Van de VVD-fractie (!): “Hoe verhoudt de samenwerking van de Amsterdamse universiteiten met Huawei zich met de beleidsnotitie Nederland-China van het kabinet? Klopt het dat Nederlandse universiteiten daarin expliciet werden gewaarschuwd voor de «geopolitieke powerplay» van China als het gaat om buitenlandse kennis en technologie? Waarom keurt u in dat licht deze samenwerking dan goed?” En “Klopt het dat u, de Staatssecretaris van Economische Zaken en Klimaat, in een apart gesprek de Universiteit van Amsterdam (UvA) nadrukkelijk heeft gewezen op mogelijk grote risico’s van de deal? Wat zijn de «grote risico’s» van de deal? Staat u daar nog steeds achter? Zo ja, waarom keurt u deze samenwerking dan goed? Zo nee, waarom niet?”
De motie van Van der Molen en Wiersma
En last but not least: ” Hoe staat het met de uitvoering van de motie van de leden Van der Molen en Wiersma die de regering verzoekt te onderzoeken of China dient te worden toegevoegd aan de lijst met landen waar de taskforce Toezicht Studenten en Onderzoekers Risicolanden zich over buigt? Wanneer kan de Kamer hier de resultaten van verwachten? Indien China wordt toegevoegd aan de lijst met risicolanden, wat betekent dat voor de samenwerking van de Amsterdamse universiteiten met Huawei?” Deze motie werd reeds in November 2019 met algehele instemming van de Kamer aangenomen.
De twee universiteiten zijn zich natuurlijk van geen kwaad bewust. Zegt verantwoordelijk hoogleraar Frank van Harmelen in de Volkskrant van 25 augustus:
” Natuurlijk is 3,5 miljoen veel geld, maar dat is niet het enige waarnaar we kijken. Minstens zo interessant is de inhoudelijke samenwerking. Huawei heeft de beschikking over veel data, wat essentieel is bij onderzoek naar AI… We zijn natuurlijk niet op ons achterhoofd gevallen en zijn ons zeer bewust van de sentimenten die er leven… We zijn niet over één nacht ijs gegaan en hebben gesprekken gevoerd met de ministeries van Economische Zaken en Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, en met de inlichtingendiensten. Zij hoeven ons gelukkig geen toestemming te geven, maar hebben ons wel gewaarschuwd voor de risico’s die er aan zo’n samenwerking kleven.. Allereerst hebben we volledige academische vrijheid. We mogen alles publiceren, ook als het negatief is. Verder zal iedereen in het nieuwe lab bij de universiteiten in dienst zijn, niet bij Huawei. En tot slot staan alle data op de servers van de UvA en VU. Geen medewerker van Huawei heeft toegang tot die gegevens.”
Rapport van Rathenau instituut
Probleem is dat het onderscheid tussen kennisontwikkeling voor civiele en militaire doelen steeds moeilijker te maken is. Nieuwe civiele kennis rondom kunstmatige intelligentie en robotica kent ook militaire toepassingen. Het is niet eenvoudig voor universitaire onderzoekers om vooraf te bepalen welke specifieke ontwikkelingen van kennis en technologie potentieel militaire betekenis hebben of (geopolitieke) veiligheidsrisico’s met zich meebrengen.
Het Rathenau instituut bracht in 2019 een rapport uit waarin de implicaties van de digitalisering van onze samenleving en economie en de vervaging tussen civiel en militaire kennisontwikkeling uitvoerig worden beschreven. In dat rapport werd de Nederlandse overheid ook het volgende advies gegeven: “…de veiligheidsbelangen reiken verder dan de individuele onderzoeker of kennisinstellingen – het zijn nationale belangen. Het is niet wenselijk dat individuele onderzoekers eigenstandig afwegingen maken of kennisinstellingen eigen, onderling verschillend beleid voeren. Dit vraagt om nationaal beleid, uiteraard met het besef dat een en ander zich afspeelt binnen kaders die internationaal en binnen Europa moeten worden afgesproken. Hier ligt een regietaak voor de Rijksoverheid.”
Het kabinet Rutte legt de verantwoordelijkheid nog immer bij de kennisinstuten, zowel voor de toekenning/acceptatie van onderzoeksprojecten die de nationale veiligheid kunnen raken als ook bij de screening van Chinese studenten/onderzoekers die zich bij universiteiten inschrijven. Het weigert tot op heden de regie in handen te nemen. Stelt het Rathenau rapport: “Concreet zouden door de politiek vastgestelde kaders een antwoord moeten geven op vragen als: is het verantwoord om samen te werken met een bedrijf als Huawei? Op welke manier moeten studenten en medewerkers uit landen als China en Iran gescreend worden?”
Adviezen aan het kabinet
Het rapport adviseerde het kabinet tevens om procedures te ontwikkelen die helpen om verantwoord te kunnen omgaan met onderzoeksactiviteiten met een mogelijk militaire betekenis. Dit zou bijvoorbeeld kunnen betekenen dat defensie- en veiligheidsaspecten een standaard onderdeel worden van de besluitvorming en monitoring rond onderzoeksprocessen – van beoordeling van een voorstel tot evaluatie van proces en resultaat.
De overheid zou duidelijke kaders en voorwaarden moeten scheppen waaronder bepaald onderzoek wel of niet kan plaatsvinden. Ook het institutionaliseren van waarborgen is belangrijk, bijvoorbeeld het behouden van toezicht door de overheid over de navolging van die voorwaarden tijdens het onderzoekstraject, zonder daarbij een inbreuk te plegen op de academische vrijheid m.b.t. de inhoud van het onderzoek zelf. Dit soort kaders en procedures zouden ook in Europees verband moeten worden opgesteld en afgesproken zodat alle kenniscentra op het continent een gelijkluidend beleid voeren.
Het kabinet Rutte wil er kennelijk nog niet aan, maar met het veranderde klimaat in de Kamer lijkt het slechts een kwestie van tijd voordat de overheid gedwongen zal worden een proactievere rol te gaan spelen in de controle op de relaties van Nederlandse universiteiten met China. Soortgelijke parlementaire discussies vinden trouwens plaats in alle Europese landen met vooraanstaande academische instellingen. Intussen zou de UvA/VU er goed aan doen om volledige openheid van zaken te bieden over de afspraken die met Huawei zijn gemaakt. Waarom heeft Huawei juist deze twee universiteiten gekozen en welke onderzoekers zullen in dienst worden genomen? Weliswaar staat vast dat geen Huawei employees kunnen worden ingeschakeld, maar zijn onderzoekers uit China ook uitgesloten van deelname? En wat gaat Huawei doen met de resultaten van het onderzoek? Misschien moeten de betreffende universiteiten toch nog eens bij zichzelf te rade gaan over de wenselijkheid van samenwerking op het gebied van K.I. met een bedrijf dat inmiddels door een grote meerderheid van de Kamer met argusogen wordt bekeken.
5G uitrol
Huawei zal de gemoederen van de Kamer voorlopig blijven bezighouden. Na de ommezwaai van het VK dat in juni heeft besloten Huawei volledig te verbannen uit zijn 5G communicatie-netwerk, kreeg minister Grapperhaus de vraag voorgelegd of dat tot nieuwe inzichten bij het kabinet heeft geleid, aangezien de Nederlandse regering Chinese bedrijf niet op voorhand wil uitsluiten van ons netwerk en wil toestaan in de zgn periferie. In zijn antwoord van gister liet de minister wederom weinig los:
“Ik volg de ontwikkelingen in het beleid ten aanzien van het 5G-netwerk in het Verenigd Koninkrijk op de voet, inclusief de overwegingen om Huawei volledig uit te sluiten van het Britse 5G-netwerk. Ik wil benadrukken dat Nederland een eigenstandige afweging maakt met betrekking tot de veiligheid en integriteit van de telecomnetwerken. Eén van de maatregelen die het kabinet heeft genomen naar aanleiding van deze risicoanalyse is het inrichten van een structureel proces waar nieuwe informatie over dreiging en technologie wordt beoordeeld door overheid en de telecomsector. Indien nodig worden op basis hiervan aanvullende maatregelen genomen “
De Britten hebben Huawei uitgesloten officieel na te hebben geconcludeerd dat Huawei in de toekomst moeite zal hebben betrouwbare apparatuur te leveren omdat het inmiddels is afgesneden van onmisbare Westerse halfgeleiderleveranties door de recente Amerikaanse exportrestricties, een risiko waar deze site al in een eerder stadium op heeft gewezen. Vanzelfsprekend speelt de Amerikaanse druk op Boris Johnson ook een grote rol in de Britse besluitvorming, zie verder:
https://www.mijngroeve.nl/nl/geschiedenis/america-first-vs-china-first-2/ https://www.mijngroeve.nl/nl/geschiedenis/taiwan-gevangen-temidden-van-de-geopolitieke-technologie-oorlog/ https://www.mijngroeve.nl/nl/geschiedenis/export-verbod-asml-euv-steppers-wie-wordt-het-volgende-slachtoffer-in-de-geopolitieke-technologie-oorlog/ https://www.mijngroeve.nl/nl/geschiedenis/vs-vrc-handelsakkoord-temperatuur-stijgt/ https://www.mijngroeve.nl/nl/geschiedenis/vs-china-de-kille-oorlog/
Maar ondertussen hebben ook de Fransen Huawei op diplomatieke wijze de deur gewezen bij de uitrol van hun 5G. Dus of het kabinet Rutte zijn huidige positie tegenover Huawei zal (kunnen) handhaven is ernstig de vraag. De premier zelf gaf tot in 2018 vooral blijk van een zeer positieve opvatting over de samenwerking met Huawei. We hebben ‘m daarna niet meer gehoord over hoe -ie precies tegen het Chinese bedrijf aankijkt. Hij gluurt natuurlijk ook met een schuin oog naar Merkel, die tevens nog een beslissing moet nemen over de rol van deze onderneming in het Duitse 5G netwerk.
De komende weken
Op 3 september is er een besloten vergadering van een select gezelschap kamerleden die -onder geheimhoudingsplicht- op de hoogte zullen worden gebracht van de progressie in de 5G uitrol en de extra genomen/te nemen veiligheidsmaatregelen. Die geheimhoudingsplicht is ingesteld met een beroep op de nationale Nederlandse veiligheid. We moeten maar hopen dat al de geheimzinnigheid die de China-aanpak van het kabinet Rutte zo kenmerkt, niet voortvloeit uit een gevoelde noodzaak een gebrekkige regie alsmede zwak uitgewerkt China-beleid en geopolitieke visie te verhullen.
Op 14 september heeft de EU een virtuele top met China, waaraan naar verluidt ook Xi Jinping zal deelnemen. De uitkomst van de meeting zal meer helderheid moeten verschaffen over de status en richting van de Europees-Chinese verhoudingen en het investeringsakkoord. Ook zullen we zien of de EU enige daad bij woord gaat voegen over de vele zorgen die inmiddels m.b.t. Hongkong, Tibet, Xinjiang zijn uitgesproken. Alle ogen zullen vooral op Merkel gericht zijn (zie ook https://www.mijngroeve.nl/nl/geschiedenis/merkel-china-het-moment-van-de-waarheid/). Pas dan zullen we onze premier ook weer eens horen over de Nederlandse relatie met China, vermoed ik.
zie ook: Diercks, G., J. Deuten en P. Diederen (2019). “Kennis in het vizier – De gevolgen van de digitale wapenwedloop voor de publieke kennisinfrastructuur” Den Haag: Rathenau Instituut, 2019